Η ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΟΥ ΞΕΝΑΓΟΥ

 

Πολύς κόσμος είχε συγκεντρωθεί στην αίθουσα διαλέξεων του Ιδρύματος Ευγενίδου Ανάμεσά τους αρκετοί εκδρομείς του διαστημικού περιπάτου της Σελήνης. Και φυσικά δεν έλειπε και ο Γκιούλιβερ.

Στο βήμα ανέβηκε ένας εκπρόσωπος του Ιδρύματος.

«Φιλοδοξώντας να φέρουμε την Επιστήμη κοντά στο ευρύ κοινό, οργανώνουμε αυτές τις διαλέξεις. Σήμερα θα έχουμε την χαρά να ακούσουμε ένα εξαίρετο επιστήμονα και εκλαϊκευτή της Επιστήμης. Σας παρουσιάζω λοιπόν τον ομιλητή μας, γνωστό αστροφυσικό, που δραστηριοποιείται στον χώρο των διαστημικών τουριστικών ταξιδιών ως ξεναγός, αλλά και στην ενημέρωση του κοινού, δίνοντας συχνά διαλέξεις και ως επιστημονικός συνεργάτης του εκλαϊκευτικού, επιστημονικού περιεχομένου περιοδικού που εκδίδει το Ίδρυμά μας «η Επιστήμη για όλους», όπου διατηρεί δική του στήλη. Οι περισσότεροι όμως θα τον γνωρίζετε από το δημοφιλές τηλεπαιχνίδι «Περιήγηση στη Χώρα των Γιγάντων, των ουρανίων σωμάτων και του διαστήματος»,που παρουσιάζει σε γνωστό κανάλι.

»Σήμερα θα μας αναπτύξει ορισμένα θέματα σχετικά με την Γη, την Σελήνη καθώς και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις.

»Θα ακολουθήσει προβολή ταινίας με σχετικά θέματα στο Πλανητάριο».

 

 

ΓΗ

 

Ο ξεναγός άρχισε την ομιλία του.

«Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας. Απόψε θα μιλήσουμε για τις κινήσεις της Γης και της Σελήνης, καθώς και για τα φαινόμενα που παρατηρούμε και σχετίζονται με αυτές.

»Θα αρχίσω με ένα απόσπασμα από τον Όμηρο, συγκεκριμένα το Ε 271 της Οδύσσειας και θα σας εξηγήσω σε λίγο τι σχέση έχει μ’ αυτά που θα πούμε. Ακολουθεί και η μετάφρασή του, δοσμένη από τους Καζαντζάκη- Κακριδή.

 

ουδέ οι ύπνος επί βλεφάροισιν έπιπτεν,

Πληϊάδας τ’ εςορώντι και οψέ δύοντα Βοώτην,

Άρκτον θ’, ήν και άμαξαν επίκλησιν καλέουσιν,

ήτ’ αυτού στρέφεται και τ’ Ωρίωνα δοκεύει,

οίη δ’ άμμορός εστι λοετρών Ωκεανοίο.

 

«κι ουδέ που βάραινε τα βλέφαρά του ο γύπνος,

την Πούλια, τον Βουκόλο ως κοίταζε, που αργεί να βασιλέψει,

και το χορό τον Εφταπάρθενο, που τόνε λεν κι Αμάξι,

κι αυτού γυρνάει παραμονεύοντας το Αλετροπόδι πάντα,

και μόνο αυτός λουτρό δεν χαίρεται στον Ωκεανό ποτέ του».

 

»Από τα αρχαία ήδη χρόνια πολλοί λαοί είχαν κάνει συστηματικές παρατηρήσεις του ουρανού και διακρίνανε διάφορα άστρα και αστερισμούς, όπως την Πούλια, την Άρκτο, τον Ωρίωνα, καθώς φαίνεται και από το απόσπασμα. Αμφιβάλλω πολύ αν οι σημερινοί άνθρωποι έχουν τον καιρό και την διάθεση να τα παρατηρήσουν. Δεν έχουν και πολύ άδικο όμως, αφού τα νυχτερινά φώτα των πόλεων δεν αφήνουν να φανούν πολλά αστέρια. Αν όμως βρεθούμε στην εξοχή θα άξιζε να ρίξουμε και μια ματιά προς τα πάνω.

»Έτσι λοιπόν, όταν κοιτάζουμε τον ουρανό, μας δίνεται η εντύπωση ότι βλέπουμε ένα τεράστιο θόλο, που οι αστρονόμοι τον λένε ουράνια σφαίρα, όπου τα αστέρια φαίνονται καθηλωμένα πάνω της και το κέντρο της οποίας κατέχει ο παρατηρητής. Η εντύπωση αυτή οδήγησε τους αρχαίους λαούς να νομίζουν ότι η Γη είναι το κέντρο του Σύμπαντος. Στην πραγματικότητα η σφαίρα αυτή είναι φανταστική, νοητή και για την ακρίβεια βλέπουμε μόνο το ένα ημισφαίριο, ό,τι είναι πάνω από τον ορίζοντα. Ένας αστροναύτης, που βγαίνει για «περίπατο» στο διάστημα, βέβαια βλέπει ολόκληρη την σφαίρα αυτή. Αν προσέξουμε το βράδυ παρατηρούμε ότι η ουράνια σφαίρα περιστρέφεται από την Ανατολή προς τη Δύση, δηλ. περιστρέφονται όλα μαζί τα αστέρια.

»Αν όμως δεν το προσέξατε, όλοι ξέρετε ότι ο Ήλιος ανατέλλει, όλο και ανεβαίνει πιο ψηλά από τον ορίζοντα, μεσουρανεί (όταν έχει φθάσει στο πιο ψηλό σημείο στον ουρανό το μεσημέρι) και μετά κατεβαίνει και δύει, διαγράφοντας ένα τόξο. Το ίδιο παρατηρούμε να συμβαίνει και με τη Σελήνη, αλλά και με όλα τα αστέρια του ουρανού. Φυσικά το καθένα ανατέλλει σε διαφορετική ώρα. Κοινό όμως γνώρισμα για όλα τα ουράνια σώματα είναι ο χρόνος στον οποίο επαναλαμβάνονται αυτά: ένα (περίπου) εικοσιτετράωρο, καθώς και το ότι οι κυκλικές τροχιές που διαγράφονται είναι παράλληλες μεταξύ τους, με τα επίπεδά τους κάθετα στον ίδιο άξονα.

»Εξηγούνται αυτά; Βεβαίως. Οφείλονται στην περιστροφή της Γης γύρω από άξονα που περνάει από τους πόλους της από Δυσμάς προς Ανατολάς. Έτσι φαίνονται από τη Γη τα αστέρια να κινούνται αντίθετα, από την Ανατολή στη Δύση. Κάτι ανάλογο είναι όταν τρέχουμε στην εξοχή με το τραίνο και βλέπουμε τα δέντρα να φεύγουν πίσω μας. Γι’ αυτό οι κινήσεις που παρατηρούμε λέγονται φαινόμενες. Αν δεν συνέβαινε αυτό (καθώς και η περιφορά της Γης γύρω  από τον Ήλιο), το κάθε αστέρι θα φαινόταν στην ίδια θέση ακίνητο (για την ακρίβεια σχεδόν ακίνητο, μετά από πολλά χρόνια θα αντιλαμβανόμασταν ότι θα άλλαζε λίγο θέση. Η κίνηση αυτή λέγεται ιδία κίνηση και γίνεται με πολύ μεγάλη ταχύτητα, η οποία όμως δεν γίνεται εύκολα αισθητή λόγω της τεράστιας απόστασης των αστεριών από τη Γη).

»Ξέρετε ότι υπάρχουν αστέρια που δεν ανατέλλουν και δύουν, ολόκληρη η τροχιά που διαγράφουν είναι πάνω από τον ορίζοντα, και λέγονται αειφανείς αστέρες, όπως επίσης αστέρια που δεν φαίνονται ποτέ από ένα τόπο, και λέγονται γι’ αυτό αφανείς αστέρες (φαίνονται όμως από άλλο, π.χ. ο αστερισμός «Σταυρός του Νότου» φαίνεται μόνο από τόπους του Ν. ημισφαιρίου της Γης). Υπάρχει και ένα αστέρι που φαίνεται ακίνητο στο Βορρά, το πολικό αστέρι, που γι’ αυτόν τον λόγο τα παλαιά χρόνια βοηθούσε τους ναυτικούς και τους οδοιπόρους να προσανατολίζονται. Ο λόγος; Βρίσκεται στην προέκταση του άξονα της Γης. Η θέση όπου φαίνεται στον ουρανό το πολικό αστέρι (καθώς και τα άλλα αστέρια) διαφέρει από τόπο σε τόπο. Στον Βόρειο Πόλο φαίνεται στο Ζενίθ (ακριβώς πάνω μας), στον Ισημερινό ακριβώς στον ορίζοντα, ενώ στο νότιο ημισφαίριο το «αστέρι του βοριά» δεν φαίνεται καθόλου. Γενικότερα (δεν είναι δύσκολο να το αποδείξει κανείς) το βλέπουμε τόσες μοίρες πάνω από τον ορίζοντα όσες το γεωγραφικό πλάτος του τόπου, π.χ. στην Αθήνα σε 38 μοίρες. Αειφανείς αστέρες (όπως τους βλέπουμε από την Ελλάδα) είναι αυτοί που φαίνονται κοντά στο πολικό αστέρι, όπως τα άστρα της Μικρής και της Μεγάλης Άρκτου. Προσέξτε τι όμορφα εκφράζεται ο Όμηρος, λέγοντας ότι η Άρκτος (στη μετάφραση ο χορός ο εφταπάρθενος, γιατί έχει 7 αστέρια), που ένα από τα άστρα της είναι το πολικό αστέρι, δεν δύει ποτέ, δεν κατεβαίνει κάτω από την γραμμή του ορίζοντα ανάμεσα σε ουρανό και θάλασσα, ποτέ δεν χαίρεται λουτρό στον Ωκεανό (άμμορός εστι λοετρών Ωκεανοίο).

 

»Όλοι ξέρουμε το φαινόμενο των εποχών. Μπορεί να εξηγηθεί; Ακούστε τα παρακάτω:

»Ο Ήλιος, όπως φαίνεται από τη Γη, παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα άλλα αστέρια. Το μεσημέρι άλλοτε είναι πιο ψηλά από τον ορίζοντα, άλλοτε λιγότερο. Όσο πιο ψηλά είναι, ζεσταίνει περισσότερο (καλοκαίρι), όσο πιο χαμηλά, λιγότερο (χειμώνας). Πιο συγκεκριμένα, στις 22 Ιουνίου (σε τόπους του Β. ημισφαιρίου), φθάνει στο μέγιστο ύψος (θερινό ηλιοστάσιο) και μετά 6 μήνες, στις 22 Δεκεμβρίου, στο ελάχιστο (χειμερινό ηλιοστάσιο). Στα ηλιοστάσια φαίνεται ότι ο Ήλιος «στέκεται», γιατί ακολούθως τρέπεται χαμηλότερα ή υψηλότερα αντίστοιχα, εξ’ ου και η ονομασία  τροπές του ήλιου, «τροπαί ηελίοιο» κατά τον Όμηρο, αλλά και λιοτρόπι, όπως το λέει ο λαός σήμερα (βλέπετε ότι όλα αυτά τα είχαν παρατηρήσει από τα αρχαία χρόνια, αλλά και ο απλός λαός που ζούσε πιο κοντά στη φύση, ενώ οι σημερινοί πολυάσχολοι άνθρωποι πού να βρουν καιρό να αγναντέψουν τον ουρανό;). Επίσης στις 21 Μαρτίου και 23 Σεπτεμβρίου (λέγονται ισημερίες, εαρινή και φθινοπωρινή αντίστοιχα) η διάρκεια της μέρας (Ήλιος πάνω από τον ορίζοντα) είναι ίση με τη διάρκεια της νύχτας (Ήλιος κάτω από τον ορίζοντα) και ο Ήλιος ανατέλλει ακριβώς στην Ανατολή και δύει ακριβώς στη Δύση. Από τις 21 Μαρτίου έως τις 23 Σεπτεμβρίου ανατέλλει και δύει πιο βόρεια, διαγράφοντας μεγαλύτερο τόξο πάνω στον ορίζοντα απ’ ότι κάτω, μ’ άλλα λόγια η μέρα είναι μεγαλύτερη από τη νύχτα. Τα αντίθετα συμβαίνουν την υπόλοιπη χρονιά (μιλάμε πάντα για το Βόρειο ημισφαίριο, στο Νότιο συμβαίνουν τα αντίθετα).

Γιατί όμως συμβαίνουν όλα αυτά; Η Γη, όπως ξέρουμε, περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο. Το επίπεδο της τροχιάς της λέγεται εκλειπτική. Ο άξονας περιστροφής της Γης δεν είναι κάθετος στην εκλειπτική (αν συνέβαινε αυτό δεν θα είχαμε το φαινόμενο των εποχών), σχηματίζει με την κάθετο σ’ αυτήν γωνία 23⁰ και 27’. Έτσι, όπως μας δίνει να καταλάβουμε καλύτερα το σχήμα που βλέπετε στην διαφάνεια, ο Ήλιος άλλοτε φωτίζει περισσότερο το Βόρειο ημισφαίριο (καλοκαίρι), άλλοτε λιγότερο (χειμώνας).

Προσέξτε ότι οι ακτίνες του Ήλιου φαίνονται παράλληλες. Στην πραγματικότητα δεν είναι, αφού τέμνονται στον Ήλιο. Για ευκολία μας όμως τις θεωρούμε παράλληλες, και αυτό δεν είναι παράλογο, γιατί ο Ήλιος είναι τόσο μακριά, ώστε η προσέγγιση που κάνουμε δικαιολογείται.

Με την ευκαιρία να τονίσω ότι στις Φυσικές Επιστήμες συχνά κάνουμε προσεγγίσεις, πράγμα που στα Μαθηματικά είναι αδιανόητο, αλλά εδώ απαραίτητο, γιατί αλλιώς δεν θα τα βγάζαμε πέρα με τους πολύπλοκους υπολογισμούς που χρειάζονται. Βλέπετε οι μαθηματικοί είναι οι ασυμβίβαστοι, ενώ οι φυσικοί αναγκάζονται να κάνουν αρκετούς συμβιβασμούς. Εξ άλλου οι μετρήσεις στην Φυσική ποτέ δεν μπορούν να έχουν απόλυτη ακρίβεια (αυτό οι φυσικοί το λένε σφάλμα της μέτρησης). Σκεφθείτε ότι από τα άπειρα δεκαδικά ψηφία που μπορεί να έχει ένας αριθμός, μερικά μόνο μπορούν να προσδιοριστούν. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τα κάνουμε περισσότερα, να έχουμε δηλ. μεγαλύτερη ακρίβεια, με την βελτίωση των μεθόδων. Δεν μιλάμε βέβαια για τον προσδιορισμό ακεραίων ποσοτήτων, όπως π.χ. το πλήθος των δορυφόρων του Άρη, αλλά για φυσικές ποσότητες, όπως η διάμετρός του.

»Τα παραπάνω, καθώς και τα επόμενα, μπορείτε να τα καταλάβετε καλύτερα, αν κάνετε στο σπίτι σας μια αναπαράσταση σε μικρογραφία, χρησιμοποιώντας μια υδρόγειο σφαίρα για τη Γη και ένα φακό που τη φωτίζει, αντί για τον Ήλιο. Προσπαθήστε να απομιμηθείτε σωστά τις κινήσεις της Γης. Τώρα αρκεστείτε στις διαφάνειες που σας δείχνω.

»Να σημειώσουμε όμως ότι, ανάλογα με τον τόπο, έχουμε και κάποιες διαφορές. Στο Ν. ημισφαίριο συμβαίνουν τα ακριβώς αντίθετα. Στην Αυστραλία π.χ. τα Χριστούγεννα έχουμε καλοκαίρι, το μεσημέρι για να δούμε τον Ήλιο (αλλά και τη νύχτα ένα αστέρι που μεσουρανεί) πρέπει να κοιτάξουμε, όχι προς το Νότο, αλλά προς τον Βορρά!

»Στους τόπους πάνω στον Ισημερινό έχουμε όλο το έτος ισημερίες (διάρκεια μέρας ίση με της νύχτας και γι’ αυτό ονομάστηκε έτσι αυτός ο κύκλος). Όταν έχουμε ισημερία, εαρινή ή φθινοπωρινή, το μεσημέρι θα δούμε τον ήλιο ακριβώς πάνω από το κεφάλι μας (το σημείο αυτό λέγεται Ζενίθ), ενώ τις άλλες μέρες τον βλέπουμε κοντά μεν στο Ζενίθ, αλλά άλλοτε λίγο βορειότερα, άλλοτε λίγο νοτιότερα. Έτσι δεν έχουμε εκεί τις γνωστές μας 4 εποχές (αλλά περιόδους βροχής και ξηρασίας).

»Σε μια ζώνη 23⁰ και 27’ βορειότερα και νοτιότερα του Ισημερινού υπάρχουν μία ή δύο μέρες που ο ήλιος το μεσημέρι περνάει από το Ζενίθ. Επόμενο είναι, καθώς οι ακτίνες του Ήλιου πέφτουν κάθετα ή σχεδόν κάθετα, να είναι οι πιο θερμές περιοχές της Γης (διακεκαυμένη ζώνη).

»Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και δυο ζώνες γύρω από τους πόλους μέχρι 23⁰ 27’, οι πολικές περιοχές. Σ’ αυτές μία τουλάχιστον μέρα ο Ήλιος δεν δύει και όσο προχωρούμε προς τους πόλους η μέρα κρατάει πάνω από 24 ώρες, φθάνοντας τους 6 μήνες στους πόλους. Αντίστοιχα η νύχτα στους πόλους κρατάει επίσης 6 μήνες. Όταν έχουμε την μεγάλη πολική νύχτα στο Β. πόλο, στο Ν. έχουμε μέρα και αντιστρόφως. Στις πολικές περιοχές, όταν έχουμε μέρα, ο Ήλιος είναι πολύ χαμηλά, κοντά στον ορίζοντα (το πολύ 23⁰27’ ψηλότερά του). Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι δεν είναι περίεργο που είναι οι πιο ψυχρές περιοχές της Γης.

»Μπορείτε να φανταστείτε πώς βλέπει τον Ήλιο ένας εξερευνητής στο Β. πόλο στις 22 Ιουνίου; Ο Ήλιος φαίνεται 23⁰27’ πάνω από τον ορίζοντα, δεν ανεβαίνει, ούτε κατεβαίνει, διαγράφει ένα κύκλο γύρω-γύρω. Στις άλλες πολικές περιοχές ο Ήλιος ανεβαίνει και κατεβαίνει, χωρίς όμως να κατεβαίνει κάτω από τον ορίζοντα. Τα μεσάνυχτα φαίνεται προς το Βορρά στο χαμηλότερο σημείο του. Είναι ο λεγόμενος Ήλιος του μεσονυκτίου.

»Οι ενδιάμεσες ζώνες, μεταξύ διακεκαυμένων και πολικών, αποκαλούνται εύκρατες, γιατί δεν είναι ούτε υπερβολικά ψυχρές, ούτε υπερβολικά θερμές. Η Ελλάδα βρίσκεται στην Β. εύκρατη ζώνη. Όσο πηγαίνουμε βορειότερα στην Βόρεια εύκρατη ζώνη και νοτιότερα στην νότια, η διάρκεια της μέρας την ίδια ημερομηνία το καλοκαίρι μεγαλώνει, π.χ. ενώ στην Ελλάδα κάποια καλοκαιρινή μέρα μόλις έχει νυχτώσει, στην Στοκχόλμη είναι ακόμα μέρα και ξημερώνει πολύ νωρίτερα απ’ ότι στην Ελλάδα. Το αντίθετο συμβαίνει τον χειμώνα, οπότε η μέρα είναι πολύ πιο μικρή απ’ ότι στην Ελλάδα και η νύχτα πολύ πιο μεγάλη. Στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη το καλοκαίρι, επειδή ο Ήλιος μένει τόσο λίγο κάτω από τον ορίζοντα, δεν προλαβαίνει καλά-καλά να σουρουπώσει και αρχίζει η αυγή, ώστε δεν σκοτεινιάζει εντελώς. Έτσι έχουμε τις λεγόμενες «λευκές» νύχτες.

 

ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

 

»Τα χρονικά διαστήματα και οι μονάδες χρόνου (έτος, μήνες, ημέρα, κλπ) που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή και στην Επιστήμη σχετίζονται με αστρονομικά φαινόμενα.

»Ο κύκλος των εποχών, η διάρκεια του έτους μ’ άλλα λόγια, ισούται με τον χρόνο περιφοράς της Γης γύρω απ’ τον Ήλιο, ή φαινομενικά με την επάνοδο του Ήλιου στον ίδιο αστερισμό, αφού διατρέξει τα 12 ζώδια (χονδρικά, να μη μπούμε σε λεπτομέρειες).

»Η διάρκεια του ημερονυκτίου (ηλιακή ημέρα), ο χρόνος μεταξύ δύο διαδοχικών μεσουρανήσεων του Ήλιου (από μεσημέρι, στο επόμενο μεσημέρι) σχετίζεται με το χρόνο περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της, που ισούται (σχεδόν) με το χρόνο μεταξύ δύο διαδοχικών μεσουρανήσεων ενός αστεριού (όχι πλανητών και Σελήνης), την λεγόμενη αστρική ημέρα.

»Λόγω του ότι η Γη περιφέρεται και γύρω απ’ τον Ήλιο, υπάρχει μια μικρή διαφορά 4 λεπτών μεταξύ ηλιακής και αστρικής ημέρας (η τελευταία ενδιαφέρει τους αστρονόμους, ενώ η πρώτη την καθημερινή ζωή) και επίσης όλες οι ηλιακές ημέρες δεν έχουν την ίδια διάρκεια (πρόκειται για μικροδιαφορές, ασήμαντες στην πρακτική ζωή), γι’ αυτό οι αστρονόμοι μιλούν για την μέση ηλιακή ημέρα.

»Η έννοια και η περίπου διάρκεια του μήνα προέκυψε από τον Σεληνιακό μήνα, τον χρόνο από Πανσέληνο σε Πανσέληνο.

»Η εβδομάδα των 7 ημερών ίσως να έχει σχέση με τις περίπου 7 μέρες για να κάθε τέταρτο της Σελήνης. Να σημειώσουμε ότι ο αριθμός 7 ασκούσε από παλαιά ιδιαίτερη γοητεία (7 σοφοί, 7 θαύματα της αρχαιότητας, 7 πλανήτες -κατά τους αρχαίους λαούς- κλπ). Άλλες χρονικές διάρκειες (ώρα, λεπτό, δευτερόλεπτο) είναι τεχνητοί χωρισμοί, δεν σχετίζονται με αστρονομικά φαινόμενα και μας κληροδοτήθηκαν από την Αρχαιότητα.

»Σκεφθήκατε ποτέ γιατί ο κύκλος να χωρίζεται σε 360 μοίρες; … υπαίτιοι είναι οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι. Νόμιζαν ότι το έτος έχει 360 μέρες (ενώ οι αρχαίοι Αιγύπτιοι βρήκαν πιο σωστή τιμή, 365, που όμως και αυτή έχει ένα σφάλμα, αλλά μικρότερο, θα πούμε παρακάτω), ο Ήλιος δηλ. θα φαινόταν στον ίδιο αστερισμό μετά 360 μέρες, περνώντας διαδοχικά απ’ όλους, διαγράφοντας τον ζωδιακό κύκλο.

»Όπως είχαμε πει, επειδή η Γη περιστρέφεται από Δ. προς Α., ο Ήλιος από τη Γη φαίνεται να κινείται από Α. προς Δ. Αν κάποια στιγμή ο Ήλιος μεσουρανεί (είναι δηλ. μεσημέρι) στην Αθήνα, στην Κέρκυρα που είναι δυτικότερα, θα μεσουρανίσει λίγο μετά, στην Ρώμη ακόμη πιο μετά. Καταλαβαίνετε ότι κάθε τόπος (για την ακρίβεια κάθε μεσημβρινός) έχει την δική του ώρα. Αυτό όμως δεν είναι βολικό για την καθημερινή ζωή μας. Αν οι τόποι είναι κοντά, η διαφορά στην πραγματική ώρα είναι μικρή. Έτσι αποφασίστηκε να χωριστεί η Γη με 24 μεσημβρινούς σε 24 κομμάτια, τις λεγόμενες ατράκτους, σαν τις φέτες του πορτοκαλιού. Συμφωνήσαμε τα ρολόγια στην ίδια άτρακτο να δείχνούν την ίδια ώρα (αυτήν που αντιστοιχεί στο μέσον της ατράκτου). Τόποι γειτονικών ατράκτων έχουν διαφορά 1 ώρα (π.χ. Ελλάδα – Ιταλία).

Δυο λόγια και για την θερινή ώρα. Ξέρετε ότι το καλοκαίρι γυρίζουμε τα ρολόγια μας 1 ώρα μπροστά. Γιατί αυτό; Αν κοιμόμασταν μια ώρα νωρίτερα θα ανάβαμε τα φώτα μια ώρα λιγότερο και έτσι θα εξοικονομούσαμε ενέργεια. Οι συνήθειες όμως δύσκολα αλλάζουν. Κάνουμε λοιπόν ένα … κόλπο. Γυρίζοντας το ρολόι μια ώρα μπρος, αν ας πούμε κοιμηθούμε στις 11, στην πραγματικότητα κοιμόμαστε στις 10. Το χειμώνα όμως επανερχόμαστε στην κανονική ώρα, γιατί, επειδή τότε ξημερώνει αργά, ότι θα κερδίζαμε από το βράδυ θα το χάναμε το πρωί.

»Και λίγα για τα ημερολόγια. Ξέρετε ότι κάθε 4 χρόνια (συμφωνήθηκε τα χρόνια που διαιρούνται με το 4) το έτος έχει μια μέρα παραπάνω (29^η Φεβρουαρίου), είναι δίσεκτο, όπως λέμε. Γιατί αυτό; Αν το έτος είχε ακέραιο αριθμό ημερών -σημειωτέον ότι ο Ίππαρχος, ήδη από τον 2^ο π.Χ. αιώνα, είχε υπολογίσει την διάρκεια του έτους με ακρίβεια 5 λεπτών!- όλα τα έτη θα είχαν το ίδιο αριθμό ημερών. Επειδή όμως δεν συμβαίνει αυτό (δεν έχει τα έτος 365 μέρες ακριβώς, αλλά 365 και κάτι), για να ισοφαρίσουμε τα πράγματα (αλλιώς, με την πάροδο πολλών ετών, τα Χριστούγεννα θα έπεφταν το καλοκαίρι!) έχουμε τα δίσεκτα έτη. Αυτή η ρύθμιση θεσπίστηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα (Ιουλιανό ημερολόγιο, το λεγόμενο παλαιό), με επιστημονικό σύμβουλο, θα λέγαμε σήμερα, τον Αλεξανδρινό Σωσιγένη. Όμως πάλι υπήρξε πρόβλημα. Έτσι έγινε μια μικρότερη διόρθωση, μη θεωρώντας δίσεκτα 3 έτη μέσα σε 400 χρόνια (τα έτη των αιώνων, πλην αυτών που διαιρούνται με το 400). Το νέο ημερολόγιο, το λεγόμενο Γρηγοριανό, γιατί θεσπίστηκε από τον Πάπα Γρηγόριο τον 16^ο αιώνα, έγινε δεκτό στην Ελλάδα το 1923 (πλην κάποιων ανεγκέφαλων παλαιοημερολογιτών, που δεν σκέπτονται ότι τα ημερολόγια επινοήθηκαν από ανθρώπους, προσπαθώντας να έχουν όσο γίνεται μεγαλύτερη ακρίβεια για να καλύψουν πρακτικές ανάγκες (ανάμεσα στις οποίες και εκκλησιαστικές) και δεν είναι αποκαλύψεις … εξ ουρανού).

 

ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ

 

»Τώρα συνεχίζουμε με τη Σελήνη.

»Επειδή, καθώς η Σελήνη γυρίζει γύρω από την Γη, αλλάζει συνεχώς η σχετική θέση Ήλιου, Γης και Σελήνης, ένας παρατηρητής στη Γη βλέπει άλλοτε ολόκληρο τον δίσκο της Σελήνης (πανσέληνος), άλλοτε μέρος του (μηνίσκος, τέταρτο) και άλλοτε τίποτε (νέα Σελήνη), τις λεγόμενες φάσεις της Σελήνης. Το σχήμα στην επόμενη διαφάνεια εξηγεί τα παραπάνω. Για να καταλάβετε τις φάσεις καλύτερα, φανταστείτε το εξής ανάλογο (μπορείτε και να το πραγματοποιήσετε): σε ένα σκοτεινό δωμάτιο ανάψτε ένα προβολέα (ανάλογο του Ήλιου) και φωτίστε μια μπάλα (ανάλογο της Σελήνης). Αλλάζοντας τη θέση της μπάλας γύρω σας, παρατηρήστε (ανάλογο με τον παρατηρητή στη Γη) πώς αλλάζει το μέγεθος του μέρους της μπάλας που φαίνεται φωτισμένο.

»Οι φάσεις αυτές επαναλαμβάνονται κάθε 29,5 ημέρες (συνοδικός σεληνιακός μήνας), που είναι λίγο μεγαλύτερος από τον χρόνο περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη (που οι αστρονόμοι τον λένε αστρικό σεληνιακό μήνα), εξ αιτίας του ότι η Σελήνη, μαζί με τη Γη, γυρίζουν γύρω από τον Ήλιο.

»Όπως βλέπετε στο σχήμα, πανσέληνο έχουμε όταν η Γη είναι ανάμεσα στον Ήλιο και τη Σελήνη, νέα Σελήνη όταν η Σελήνη είναι ανάμεσα στα δύο άλλα και πρώτο ή τελευταίο τέταρτο όταν σχηματίζεται ορθή γωνία, με τη Γη στην κορυφή.

 

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ

 

»Η Σελήνη μας δείχνει πάντα την ίδια πλευρά. Την αθέατη πλευρά την είδαμε μόνον από διαστημόπλοια που κάνανε τον γύρο της Σελήνης. Αυτό συμβαίνει γιατί η Σελήνη γυρίζει και γύρω από την Γη και γύρω  από τον άξονά της στον ίδιο ακριβώς χρόνο (σύγχρονη περιστροφή). Η σύμπτωση των δύο αυτών χρόνων δεν είναι τυχαία, εξηγείται, αλλά δεν θέλω να σας κουράσω με περισσότερες λεπτομέρειες. Για να καταλάβετε γιατί η σύγχρονη περιστροφή φέρνει αυτό το αποτέλεσμα, θα σας πω και πάλι ένα ανάλογο, που παρόμοιο περιγράφεται στο μυθιστόρημα του Ι. Βερν «Από τη Γη στη Σελήνη»: στέκεστε σε μια θέση (παριστάνετε τη Γη) και ένας φίλος σας (Σελήνη) γυρίζει γύρω σας, έτσι ώστε να βλέπετε πάντα το αριστερό του χέρι. Όμως … καλύτερα, να το πραγματοποιήσουμε. Ας έρθει κάποιος από το ακροατήριο να παραστήσει την Γη. Ορίστε κ. Γκιούλιβερ.

»Εγώ παριστάνω την Σελήνη. Πείτε μου, καθώς γυρίζω γύρω σας μια φορά, ποιο χέρι μου βλέπετε;»

«Πάντα το αριστερό».

«Ωραία. Αφού έκανα ένα κύκλο γύρω σας, στράφηκα γύρω από τον εαυτό μου; Και αν ναι πόσες φορές;»

«Μάλιστα. Κάνατε μία επίσης στροφή. Στην αρχή κοιτούσατε προς το ακροατήριο, μετά μισό κύκλο κοιτούσατε αντίθετα και μετά άλλο μισό, δηλ. ολοκληρώνοντας ένα κύκλο, ξανακοιτούσατε πάλι προς το ακροατήριο, επομένως κάνατε μια στροφή».

«Πολύ ωραία. Ελπίζω να έγινα κατανοητός.

 

ΕΚΛΕΙΨΕΙΣ

 

»Θα έχετε παρατηρήσει, υποθέτω, έκλειψη Σελήνης, ίσως και τις σπανιότερες, αλλά πιο εντυπωσιακές εκλείψεις Ηλίου, ιδίως τις ολικές.

»Έκλειψη Σελήνης έχουμε όταν η Σελήνη μπει στη σκιά της Γης (η οποία έχει μορφή κώνου), καθώς αυτή φωτίζεται από τον Ήλιο. Αυτό σημαίνει ότι τα τρία σώματα Ήλιος, Γη, Σελήνη ευθυγραμμίζονται, με τη Γη στη μέση, άρα συμβαίνει στη φάση της πανσελήνου και γίνεται ορατή τη νύχτα. Δείτε και το σχήμα. Αναλόγως, αν μπει ολόκληρη στη σκιά της ή μέρος της, έχουμε ολική ή μερική έκλειψη.

Έκλειψη Ηλίου έχουμε όταν η Σελήνη μπει ανάμεσα στον Ήλιο και τη Γη, καθώς ευθυγραμμίζονται τα τρία σώματα, και έτσι κρύβει τον Ήλιο. Άλλοτε κρύβει όλο το δίσκο του (ολική έκλειψη), άλλοτε μέρος (μερική). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση που, γύρω από ένα μαύρο κύκλο, φαίνεται ένα φωτεινό δαχτυλίδι (δακτυλιοειδής). Δείτε το σχήμα στην διαφάνεια, όπου καταλαβαίνετε ότι η ολική έκλειψη γίνεται ορατή από ένα τόπο που βρίσκεται στον κώνο της σκιάς της Σελήνης. Επειδή η Σελήνη είναι μικρή, η σκιά της δεν μπορεί να καλύψει ολόκληρη τη Γη και έτσι γίνεται ορατή από ορισμένους μόνο τόπους. Η ολική έκλειψη Ηλίου διαρκεί λίγα λεπτά. Τότε «νυχτώνει», φαίνονται τα αστέρια. Το πιο εντυπωσιακό όμως, και ένα από τα ωραιότερα αστρονομικά φαινόμενα, είναι η εμφάνιση ενός «φωτοστέφανου» γύρω από το σκοτεινό δίσκο του Ήλιου, γιατί τότε γίνεται ορατό, το στέμμα του, η εξώτατη περιοχή της ηλιακής ατμόσφαιρας, που με συνήθεις συνθήκες «καταπνίγεται» από το δυνατό φως του Ήλιου. Ίσως έχετε δει σε φωτογραφίες ή στην τηλεόραση το μεγαλειώδες στέμμα του, αλλά όσοι τυχεροί το είδαν με τα μάτια τους λένε ότι το ζωντανό θέαμα δεν συγκρίνεται με τίποτε. Και φανταστείτε ότι δεν θα απολαμβάναμε το υπέροχο θέαμα μιας ολικής έκλειψης του Ήλιου (πέρα από την σημασία του τις επιστημονικές μελέτες), αν δεν υπήρχε μια σύμπτωση: η φαινομένη διάμετρος της Σελήνης να είναι περίπου όση του Ήλίου. Λέμε περίπου γιατί οι αποστάσεις Γης-Ήλιου και Γης-Σελήνης μεταβάλλονται λίγο, οπότε υπάρχει και η περίπτωση της δακτυλιοειδούς εκλείψεως. Σημειωτέον ότι σε άλλους πλανήτες δεν υπάρχουν ολικές εκλείψεις, γιατί δεν συμβαίνει αυτή η συγκυρία με τους δορυφόρους τους.

Επειδή οι εκλείψεις επαναλαμβάνονται περιοδικά, έγινε δυνατή η πρόγνωσή τους, ήδη από τους Βαβυλωνίους. Λέγεται ότι ο Θαλής ο Μιλήσιος προέβλεψε τον 6^ο π.Χ. αιώνα μια ολική ηλιακή έκλειψη, που συνέβη κατά την διάρκεια ενός πολέμου μεταξύ Μήδων και Λυδών, με αποτέλεσμα, από τον πανικό που προκλήθηκε, να σταματήσει ο πόλεμος!

 

ΠΑΛΙΡΡΟΙΕΣ

 

»Θα ξέρετε ότι η στάθμη του νερού στη θάλασσα άλλοτε ανεβαίνει (πλημμυρίδα) και άλλοτε καταβαίνει (άμπωτη), το φαινόμενο της παλίρροιας όπως λέγεται.

Η εναλλαγή γίνεται περίπου κάθε 6 ώρες. Από τα αρχαία ήδη χρόνια παρατηρήθηκε ότι η πλημμυρίδα συμβαίνει όταν μεσουρανεί η Σελήνη (τότε η επιφάνεια της θάλασσας βρίσκεται λίγο πιο κοντά της από ότι το κέντρο της Γης) καθώς και 12 (σχεδόν) ώρες μετά  (τότε η επιφάνεια της θάλασσας βρίσκεται λίγο πιο μακριά της από ότι το κέντρο της Γης και η Σελήνη μεσουρανεί στο αντιδιαμετρικό σημείο της Γης), η δε άμπωτη 6 ώρες μετά την πλημμυρίδα.

»Φαίνεται λοιπόν ότι η Σελήνη πρέπει να παίζει ρόλο στο φαινόμενο της παλίρροιας. Η εξήγηση όμως δόθηκε πριν περίπου τρεις αιώνες από τον Νεύτωνα, βάσει του νόμου της βαρύτητας.

»Και ο Ήλιος συντελεί στο φαινόμενο, αλλά λιγότερο. Ακόμα η διαμόρφωση των ακτών επηρεάζει τη διαφορά της στάθμης της θάλασσας. Στις ελληνικές ακτές είναι ασήμαντη και δεν είναι πολύ αισθητό το φαινόμενο, στις ανοικτές όμως  θάλασσες φθάνει το ένα μέτρο και σε ρηχές ακτές αποκαλύπτονται και εναλλάξ γεμίζουν νερό μεγάλες περιοχές, σε μερικούς δε στενούς κόλπους η υψομετρική διαφορά είναι μερικά μέτρα. Το ρεκόρ κατέχει ένας κόλπος στον Καναδά με 25 μέτρα! 

»Με τις παλίρροιες σχετίζεται και το γνωστό φαινόμενο στα στενά του Ευρίπου στην Χαλκίδα, όπου τα νερά κυλούν σαν ποτάμι και αλλάζουν φορά κάθε 6 ώρες.

 

Η ΓΗ ΓΥΡΙΖΕΙ ΣΑΝ … ΣΒΟΥΡΑ

 

»Ξέρετε ότι, μερικές χιλιάδες χρόνια μετά, το πολικό αστέρι δεν θα φαίνεται ακίνητο, καθώς η προέκταση του άξονα περιστροφής της Γης δεν θα περνάει πια απ’ αυτό; Το ίδιο θα είχαμε να πούμε και για τη εποχή που κατασκευαζόταν η Μεγάλη Πυραμίδα του Χέοπα, γύρω στο 2500 π.Χ. Ας δούμε γιατί. Θα έχετε παρατηρήσει ότι σε μια περιστρεφόμενη σβούρα ο άξονάς της δεν μένει σταθερός, αλλά περιστρέφεται. Το ίδιο συμβαίνει και με τον άξονα της μεγάλης «σβούρας» που λέγεται Γη. Το φαινόμενο, που λέγεται μετάπτωση του άξονα της Γης, οφείλεται (καθώς και ένα παρεμφερές φαινόμενο, η κλόνηση του άξονά της) στην επίδραση της Σελήνης και του Ήλιου στη Γη. Η πλήρης ανάλυση των θεμάτων αυτών είναι δύσκολη και έτσι δεν θα επεκταθούμε περισσότερο.

»Με το φαινόμενο αυτό ολοκληρώνουμε την σημερινή μας παρουσίαση. Σας ευχαριστώ για την προσοχή που δείξατε».

 

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ

 

Ο παρουσιαστής πήρε τον λόγο:

«Θα ακολουθήσουν τώρα ερωτήσεις από το κοινό».

Αρκετοί σήκωσαν τα χέρια.

«Σας ακούμε κ. Γκιούλιβερ».

«Μας είπατε ότι πανσέληνο έχουμε όταν η Γη είναι ανάμεσα στον Ήλιο και τη Γη. Το ίδιο συμβαίνει και όταν έχουμε έκλειψη Σελήνης. Γιατί τότε δεν έχουμε σε κάθε πανσέληνο έκλειψη;»

«Ωραία ερώτηση», απάντησε ο ομιλητής. «Αν το επίπεδο περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη συνέπιπτε ακριβώς με το επίπεδο περιφοράς της Γης γύρω από τον Ήλιο (την εκλειπτική), θα συνέβαινε αυτό που είπατε. Όμως επειδή τα δύο επίπεδα σχηματίζουν μια γωνία (πολύ μικρή όμως) δεν ευθυγραμμίζονται ακριβώς πάντα τα τρία σώματα Γη, Σελήνη, Ήλιος σε κάθε πανσέληνο.

»Τώρα ο κύριος στο βάθος».

«Μας είπατε ότι οι παλίρροιες οφείλονται στην βαρυτική επίδραση, πρωτευόντως της Σελήνης και δευτερευόντως του Ηλίου. Δεν θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίθετο, αφού ο Ήλιος έχει πολύ-πολύ μεγαλύτερη μάζα από αυτήν της Σελήνης;»

«Μην ξεχνάτε», διευκρινίζει ο ξεναγός, «ότι παίζει ρόλο και η απόσταση. Λεπτομερής μελέτη του θέματος δείχνει ότι η παλιρροιογόνος δύναμη είναι αντιστρόφως ανάλογη του κύβου της απόστασης και επειδή η Σελήνη είναι πολύ κοντύτερα στη Γη απ’ ότι ο Ήλιος, οι σχετικοί υπολογισμοί δείχνουν ότι πράγματι η επίδρασή της είναι μεγαλύτερη απ’ αυτήν του Ήλιου.

»Η κυρία στο πλάι».

«Μπορώ να κάνω μια ερώτηση, όχι πάνω στο σημερινό θέμα, σχετικό όμως με τη Σελήνη;»

«Πολύ ευχαρίστως να σας απαντήσω, κυρία μου».

«Στον διαστημικό περίπατο μας πληροφορήσατε πόσο απέχει η Σελήνη από την Γη. Είμαι περίεργη να μάθω πώς μετρήθηκε». 

«Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Επειδή όμως το ακροατήριο δεν αποτελείται μόνο από θετικούς επιστήμονες, θα τα πω όσο πιο απλά γίνεται, κάνοντας μια παρομοίωση. Ας υποθέσουμε ότι σας ζητούν να μετρήσετε την απόσταση ενός δένδρου, που είναι απέναντι από το σπίτι σας, χωρίς όμως να επιτρέπεται να βγείτε έξω. Μπορείτε να το κατορθώσετε; Ακούστε λοιπόν. Κοιτάξτε πρώτα το σχήμα. Α, Β τα άκρα του μπαλκονιού, Δ ένα δένδρο. Μπορείτε λοιπόν να βγείτε στο μπαλκόνι και να μετρήσετε το μήκος του ΑΒ. Μετά σταθείτε στο ένα άκρο του μπαλκονιού και μετρήστε την γωνία ΔΑΒ. Παρόμοια και την ΔΒΑ. Ξέρετε τώρα 3 στοιχεία του τριγώνου ΔΑΒ, άρα μπορείτε να προσδιορίσετε και τα υπόλοιπα, εδώ ας πούμε το ύψος ΔΓ του τριγώνου ΑΒΔ χρησιμοποιώντας απλή τριγωνομετρία. Η παρομοίωσή μας: Δ η Σελήνη, το σπίτι που δεν μπορούμε να βγούμε έξω η Γη (όχι σήμερα, παλαιότερα, όταν πρωτομετρήθηκε η απόσταση Γης-Σελήνης και δεν είχαν αρχίσει ακόμη τα διαστημικά ταξίδια),  Α και Β δύο αστεροσκοπεία σε δύο απομακρυσμένους τόπους της Γης. Ελπίζω να καταλάβατε».

«Ευχαριστώ, πολύ κατανοητή η απάντησή σας».

 

 

                      Δ

 

 

 

 

 

         Α                 Γ                                                      Β

 

                           

 

«Να προσθέσω ακόμη», λέει ο ομιλητής, «ότι πρώτος ο Ίππαρχος, τον 2^ο π.Χ. αιώνα, έκανε αυτή τη μέτρηση με ικανοποιητική ακρίβεια, με άλλη μέθοδο όμως που είχε προτείνει ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, βασιζόμενη στις σεληνιακές εκλείψεις. Στις μέρες μας μετρήθηκε η απόσταση με ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Η αρχή της μεθόδου είναι απλή. Μετρούμε τον χρόνο που κάνει ένα ηλεκτρομαγνητικό σήμα να πάει στη Σελήνη, να ανακλαστεί πάνω της και να γυρίσει πίσω. Γνωρίζοντας την ταχύτητα των κυμάτων βρίσκουμε εύκολα την απόσταση -έτσι λειτουργεί το ραντάρ, αλλά και οι νυχτερίδες «εφαρμόζουν» την ίδια μέθοδο, εκπέμποντας όμως, όχι ηλεκτρομαγνητικά κύματα, αλλά υπερήχους. Μάλιστα οι αστροναύτες του Απόλλων 11 τοποθέτησαν για τον σκοπό αυτό στην επιφάνειά της ένα κάτοπτρο για να ανακλαστούν καλύτερα οι ακτίνες laser που στάλθηκαν από τη Γη.

»Η τριγωνομετρική μέθοδος εφαρμόστηκε και στην μέτρηση της απόστασης κοντινών αστεριών. Στην περίπτωση αυτή όμως τα σημεία Α και Β είναι δύο αντιδιαμετρικά σημεία της τροχιάς της Γης γύρω από τον Ήλιο, δηλ. η μέτρηση επαναλαμβάνεται μετά 6 μήνες».

Ο παρουσιαστής κάνει μια διακοπή:

«Να σας πληροφορήσω ότι ο ομιλητής μας πραγματεύεται παρόμοια θέματα στην στήλη του στο περιοδικό μας, όπου απαντάει και σε ερωτήσεις αναγνωστών».

Ο Γκιούλιβερ σκέφθηκε να αγοράσει το περιοδικό.

Και ο ξεναγός συνεχίζει:

«Με την ευκαιρία να σας πω ότι στην Αστρονομία, όπως και στη Φυσική και γενικά στις Φυσικές Επιστήμες, έχει σημασία όχι μόνο να έχουμε κάποιες γνώσεις, αλλά, πράγμα πολύ σημαντικό, να ξέρουμε πώς τις βρίσκουμε, την μέθοδο, όπως λέμε στην επιστημονική γλώσσα. Και όπως σε ένα καλό αστυνομικό μυθιστόρημα μας προκαλεί το ενδιαφέρον η έξυπνη μέθοδος που εφάρμοσε ο αστυνομικός για να βρει τον ένοχο, έτσι είναι συναρπαστικό να μαθαίνουμε πώς οι επιστήμονες επινοούν έξυπνους τρόπους για να αποσπάσουν τα μυστικά της φύσης. Και όπως η ικανότητα του αστυνομικού αποδεικνύεται πιο μεγάλη, όσο πιο πανούργος είναι ο κακοποιός, έτσι και η ικανότητα του επιστήμονα φαίνεται στα δύσκολα προβλήματα. Ένας μαθηματικός έλεγε «Ένα πρόβλημα που αξίζει τον κόπο να του επιτεθείς αποδεικνύει την αξία του με το να αντιστέκεται». Όταν όμως νικήσεις ένα δυνατό αντίπαλο, η νίκη σου έχει μεγαλύτερη αξία.   

»Στην ξενάγηση που κάνουμε στα διαστημικά ταξίδια, όπου είναι δυνατόν, κάνουμε κάποιες αναφορές σε τέτοια θέματα. Για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα σας συστήνω να διαβάσετε σχετικά βιβλία. Ενδεικτικά σας αναφέρω ότι αξίζει τον κόπο να μάθετε πώς, από τα αρχαία χρόνια ήδη, κατόρθωσε ο Ερατοσθένης να μετρήσει την ακτίνα της Γης με ικανοποιητική ακρίβεια (το σφάλμα της μέτρησης ήταν μόλις 4%!), αν λάβουμε υπ’ όψιν μας τα πενιχρά μέσα που υπήρχαν τότε. Πώς με ένα έξυπνο τρόπο υπολόγισε ο Κοπέρνικος την ακτίνα της τροχιάς της Αφροδίτης σε σχέση με την ακτίνα της τροχιάς της Γης. Ένα άλλο παράδειγμα του πώς επίσης, χωρίς ειδικά όργανα, με ένα ρολόι και μια ράβδο, μπορεί να προσδιορίσει κάποιος το γεωγραφικό μήκος και πλάτος ενός τόπου, περιγράφεται στο μυθιστόρημα του Ι. Βερν «Η μυστηριώδης νήσος», όπου οι επιβάτες ενός αεροστάτου παρασύρθηκαν κατά την διάρκεια μιας σφοδρής καταιγίδας και τελικά βρέθηκαν σε ένα άγνωστο νησάκι στη μέση του Ειρηνικού Ωκεανού. Για να καταλάβετε τα παραπάνω δεν απαιτούνται ειδικές επιστημονικές γνώσεις. Ίσως σε κάποια επόμενη διάλεξη μιλήσουμε για τα παραπάνω θέματα.

»Μου φαίνεται όμως ότι θα μπω στον πειρασμό να σας εξηγήσω πώς ο Πτολεμαίος βρήκε την διαφορά στο γεωγραφικό πλάτος δύο πόλεων βασιζόμενος στην έκλειψη που συνέβη όταν ο Μέγας Αλέξανδρος συνάντησε τον Δαρείο στο πεδίο της μάχης της Ισσού. Υπήρχαν πληροφορίες ότι στην Καρχηδόνα παρατήρησαν το γεγονός στις 2 το απόγεμα (τοπική ώρα), ενώ σε μια ασσυριακή μητρόπολη στις 5, δηλ. χρονική διαφορά 3 ώρες. Αφού ο Ήλιος διαγράφει πλήρη κύκλο -360 μοίρες- γύρω από τη Γη σε 24 ώρες, χρονική διαφορά μιας ώρας ισοδυναμεί με 360/24 = 15 μοίρες γεωγραφικού πλάτους και 3 ωρών σε 15*3=45 μοίρες».

Ο παρουσιαστής ξαναπήρε τον λόγο:

«Να σας πληροφορήσω ότι, μετά την επιστροφή του από την περιοδεία στο ηλιακό σύστημα, ο ομιλητής μας θα δώσει ακόμη μια διάλεξη. Επίσης έχουμε στο πρόγραμμά μας και μια επίσκεψη στο Αστεροσκοπείο της Πεντέλης».

«Θα την παρακολουθήσω οπωσδήποτε», σκέφθηκε ο Γκιούλιβερ. «Ελπίζω να έχει το ίδιο ενδιαφέρον, όπως και η σημερινή. Και βέβαια θα πάω και στην Πεντέλη».

«Μετά ένα σύντομο διάλειμμα, θα παρακολουθήσετε την προβολή στο πλανητάριο», ολοκλήρωσε ο παρουσιαστής.

Ο Γκιούλιβερ σκεφτόταν:

«Στο  επόμενο ταξίδι θα γνωρίσουμε τα μέλη του ηλιακού συστήματος. Θα δω τόσο μακρινά μέρη και θα είναι ντροπή να μη ξέρω καλά την Γη. Θα πρέπει πρώτα να  γνωρίσω καλύτερα τον σπουδαιότερο πλανήτη. Να περιηγηθώ σε διάφορα μέρη της Γης. Νομίζω ότι το καλύτερο θα είναι να κάνω τον γύρο του κόσμου. Τον κάναμε από ψηλά. Πρέπει να τον κάνω και από κοντά. Το συντομότερο να κλείσω θέση σε ένα τουριστικό γραφείο και να κάνω τον γύρο της Γης πριν από το δεύτερο διαστημικό ταξίδι».

Σε λίγο άρχισε η προβολή. Όταν τελείωσε, ο Γκιούλιβερ βγήκε ενθουσιασμένος από το υπέροχο θέαμα που παρακολούθησε, όπως και από το πρώτο του διαστημικό ταξίδι.

 

Την άλλη μέρα έκλεισε θέση για τον γύρο της Γης. Ήταν τυχερός, γιατί υπήρχε μια τελευταία κενή θέση και η αναχώρηση θα γινόταν την επόμενη μέρα.

Μετά αγόρασε το περιοδικό «η Επιστήμη για όλους». Μόλις το άνοιξε, έψαξε να βρει την στήλη του ξεναγού τους.

Διάβασε:

Άλλοι τις λένε ασκήσεις, εμείς τις λέμε σπαζοκεφαλιές

 

Η σημερινή μας σπαζοκεφαλιά:

Ένας αστροναύτης μόλις μπήκε σε κυκλική τροχιά γύρω από ένα άγνωστο πλανήτη, σε πολύ χαμηλό ύψος από την επιφάνειά του. Κάποια στιγμή βλέπει ένα δυνατό φως στο βάθος. Πλησιάζοντας διαπίστωσε ότι ήταν ένα ηφαίστειο που είχε εκραγεί. Κοίταξε το ρολόι του και σημείωσε την ώρα. Έκανε αρκετές στροφές γύρω από τον πλανήτη και έτσι είδε πολλές φορές το ηφαίστειο. Αναρωτήθηκε, αν μπορούσε να προσδιορίσει κάποια χαρακτηριστικά του πλανήτη. Την μάζα του; Την ακτίνα του; Την πυκνότητά του; Τίποτε άλλο; Σκέφθηκε λίγο και μετά χαμογέλασε με ικανοποίηση. Μπορούσε να βρει με ευκολία … Τι λέτε; Πώς σκέφθηκε;

 

Απάντηση στην σπαζοκεφαλιά του προηγούμενου μήνα:

 

Δεν την διάβασε μια και δεν ήξερε το πρόβλήμα. Συνέχισε το διάβασμα:

«Σας θυμίζουμε τον διαγωνισμό μας που λήγει με την σημερινή σπαζοκεφαλιά. Νικητές όσοι λύσουν και τις 10, οι οποίοι θα βραβευθούν σε ειδική εκδήλωση που θα ανακοινώσουμε σύντομα».

 

Ο Γκιούλιβερ βρήκε πολύ ενδιαφέρον το κείμενο. Να μπορούσε να είχε και προηγούμενα τεύχη … Σκέφθηκε: «Πιθανόν να υπάρχουν στην βιβλιοθήκη του Ιδρύματος. Μια και σήμερα δεν προλαβαίνω, πρέπει να έρθω μια άλλη μέρα να ψάξω. Αύριο αναχωρούμε για τον γύρο της Γης. Αμέσως μετά αρχίζει το δεύτερο διαστημικό ταξίδι. Θα έρθω όταν επιστρέψουμε από το τελευταίο. Ανυπομονώ να γνωρίσω διάφορα μέρη της Γης, καθώς και τους άλλους πλανήτες».